Kamuya Ödünç Verme Hakkı (Public Lending Right-PLR) nedir?
Kamuya ödünç verme hakkı, eserlerinin kütüphanelerde ücretsiz olarak halkın istifadesine sunulmasına karşılık hak sahiplerinin belli bir ücret alması hakkıdır.
Bu hak ne zamandan beri uygulanıyor?
PLR 1940’lardan beri uygulanıyor. PLR’yi bir sistem olarak 1946 yılında ilk kez uygulamaya sokan ülkeyse Danimarka. Bu ülkeyi 1947 yılında Norveç ve 1954 yılında da İsveç takip etmiştir. İngiltere’de bu sistem 1979 yılında çıkarılan PLR Yasasıyla uygulamaya konulmuştur.
PLR’yi tanıyan ülke sayısı kaçtır?
- Toplam 53 ülke telif ya da diğer yasalarında ödünç verme hakkını tanımıştır. PLR sistemleri etkin ve çok başarılı işleyen 35 ülkenin çoğu Avrupa’dadır. Bu ülkeler; Avustralya (Link), Avusturya (Link), Belçika (Link), Kanada (Link), Hırvatistan, Kıbrıs (Link), Çek Cumhuriyeti (Link), Danimarka, Estonya (Link), Faroe Adaları (Link), Finlandiya (Link), (Link), (Link), Fransa (Link) Gürcistan, Almanya (Link), (Link), Yunanistan, Grönland, Macaristan (Link), İzlanda, İrlanda (Link), İsrail (Link), İtalya (Link), Letonya (Link), Litvanya (Link), Liechtenstein (Link), Lüksemburg (Link) (Link), Malta (Link), Hollanda (Link), (Link), Yeni Zelanda, Norveç, Polonya (Link), Slovak Cumhuriyeti (Link), Slovenya, İspanya (Link), İsveç (Link), Birleşik Krallıktır. (Link)
Yasal dayanaklar nasıl işletilir?
Telif hakkına dayalı PLR sistemini etkin bir şekilde uygulayan ülkelere örnek olarak Almanya ve Avusturya gösterilebilir. Bu ülkelerde yazarların eserlerinin kütüphanelerce kişilere ödünç verilmesini lisanslandırma hakları var. Lisanslandırma ve ücretlerin dağıtımıyla ilgili düzenlemeler hak sahipleri adına meslek birlikleri tarafından yapılıyor. Avusturya ve Almanya’da meslek birlikleri, federal hükümet ve eyalet hükümetleriyle konuyla ilgili müzakereler yapıyor, Hollanda’da ise bu müzakereler direkt olarak kütüphanelerle yapılıyor.
Telif hakkından bağımsız bir ücret hakkı olarak PLR’nin tanındığı ülkelere örnek İngiltere verilebilir. 1979 tarihli PLR Yasası yazarlara kitaplarının halk kütüphanelerince kişilere ödünç verilmesi karşılığında devletten belirli bir ücret alma hakkını veriyor. Bu yasa yazarlara sadece ücret ödenmesi hakkını tanıyor; yoksa kitaplarının kütüphanelerce ödünç verilmesini yasaklama hakkı vermiyor. PLR sistemi 2013 yılının Ekim ayından beri British Library (İngiliz Kütüphanesi) bünyesinde çalışan PLR ofisi tarafından yönetiliyor.
Genel olarak İskandinavya ülkelerinde PLR devletin kültür hayatına verdiği desteğin bir parçası olarak görülüyor. Bu ülkelerde sadece o ülkenin yerel dilinde kitap yazan yazarlara ücret ödeniyor.
Yapılan ödemeler nasıl hesaplanmakta ve kimin alacağı nasıl belirlenmektedir?
Temelde üç tür hesaplama yöntemi var: a) yazarın eserlerinin hangi sıklıkla kütüphanelerce ödünç verildiği, b) kütüphanelerde yazara ait kitapların kaç kopyasının bulunduğu c) Devletin vermiş olduğu fonlar
a) İngiltere, İrlanda, İsveç, Almanya, Hollanda, İzlanda, Estonya ve Slovenya’da uygulanan PLR sistemlerinde, yazarlara kitapları kaç kere kütüphanelerce kişilere ödünç verilmişse ona göre ödeme yapılır. Örneğin, İngiltere’de PLR Ofisi tarafından ülke genelindeki halk kütüphanelerinin bilgisayar sistemlerinden kitap ödünç alımlarına ait veriler toplanır. Bu veriler, kitapların ülke genelindeki kütüphanelerden kaç kere ödünç alındığını hesaplamak için kullanılır ve her ödünç alınan kitap için ödenmesi gereken yıllık bir ücret belirlenir. Bu rakam 2014 yılı için 6.20 pens’ti. İngiltere’de 22.000 yazar ve çevirmen her yıl ortalama 6.600 pound ödeme almaktadır.
b) Alternatif olarak yazarlara, kütüphanelerde kitaplarının kaç kopyası bulunduğuna göre de ödeme yapılıyor. Örneğin, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Danimarka gibi ülkelerde bu yöntem kullanılmaktadır. Kanada’da minumum ödeme 50 ABD doları, maksimum ödeme 2017 yılında 3521 ABD doları oldu.
PLR ödemelerinin kitap satışlarına göre belirlendiği ülkeler de vardır. Mesela Fransa’da bu yöntem kullanılır.
c) Norveç’teyse Kültür Bakanlığı örgütlerden temsilcilerle görüşerek genel bir fon miktarı belirlemeye yönelik müzakereler yapar; belirlenen genel fon miktarı daha sonra meslek birlikleri arasında paylaştırılır, onlar da üyeleri olan hak sahiplerine gerekli ödemeleri yapar.
AB ülkeleri yazarların milliyetleri üzerinden ayrımcılık yapamazken, İskandinav ülkeleri PLR sisteminde yazarlara yapılacak ödemeleri sadece kendi dillerinde kitap yazanlarla sınırlı tutulmaktadır. Telife dayalı sistemlerdeyse Almanya, Hollanda ve Avusturya’daki PLR sistemleri “ulusal muamele” prensibini esas alıyor. İngiltere’deki PLR sisteminden Avrupa Ekonomik Alanı’nda (AB ülkelerine ek olarak Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn) ikamet eden tüm yazarlar faydalanabiliyor.
AB Ödünç Verme Hakkı Yönergesi
Kiralama ve ödünç verme haklarıyla ilgili 19 Kasım 1992 tarihli ve 92/100/EEC sayılı Yönerge çıkarılmıştır. Bu Yönerge, 12 Aralık 2006 tarihinde 06/115 EC Sayılı Kiralama ve Ödünç Verme Hakkı Yönergeyle yeniden düzenlenmiştir.
Bu yönerge AB üyesi devletler tarafından nasıl uygulanmaktadır?
AB ülkeleri yönergeye uyum sağlamıştır. Bu bağlamda aşağıda bazı üye ülkelerin uygulamalarına yer verilmiştir.
Belçika hükümeti Yönergenin gerektirdiği yasal değişiklikleri yaptı ve ülkedeki yazar meslek birliği REPROBEL şu anda bu Yönergenin uygulanmasından sorumludur.
Fransa PLR mevzuatını Mayıs 2013’te kabul etti ve Mart 2005’te yazarlar meslek birliği SOFIA’yı yeni sistemi işletmekle görevlendirdi. Fransa’da PLR sistemi kapsamında yazarlara ilk ödeme 2008 yılında yapıldı.
İrlanda’da PLR mevzuatı 2007 Kasım ayında kabul edildi ve PLR’nin hayata geçirilmesi konusundaki sorumluluğu ülkedeki Kütüphane Meclisi üstlendi. İngiltere’de PLR sisteminin oluşturulması işini Kütüphane Meclisi adına PLR Ofisi üstlendi. Sistemin kurulma süreci Aralık 2009’da tamamlandı ve hak sahiplerine ilk ödemeler Şubat 2010’da yapıldı. Kütüphane Meclisi’nin 2012’de kaldırılmasından sonra, İrlanda hükümeti İngiltere’deki PLR ofisiyle İrlanda PLR sistemini işletmesi için anlaşma yaptı.
İspanya hükümeti PLR sistemiyle ilgili gerekli yasal değişiklikleri yaptı ve şu anda PLR için hazır bir fon mevcuttu. Fakat PLR ödemelerinden sorumlu meslek birliği CEDRO yerel belediyelerden İspanyol PLR sisteminin gerektirdiği şekilde yazarlara ödenecek ücretleri almaya çalışmaktadır.
İtalyan hükümeti de PLR sistemini benimsemek için gerekli yasal değişiklikleri yaptı. Yeni PLR ödemelerini ülkedeki meslek örgütü SIAE yerine getiriyor.
Lüksemburg’ta PLR için gerekli mevzuat ve fon hazır. PLR sistemi çerçevesinde yazarlara yapılacak ödemeler meslek örgütü LUXORR aracılığıyla gerçekleştirilmesi planlandı.
Çek Cumhuriyeti’nde PLR için gerekli mevzuat 2006 yılında çıkarıldı. Meslek birliği DILIA yazarlar adına kütüphanelerce ödünç verilecek kitapların lisanslanması işini üstlenmek için müzakereler yaptı. Yazarlara ilk PLR ödemeleri yapıldı.
Slovak Cumhuriyeti’nde resmi bir PLR sistemi uygulanmasına yönelik yasal değişiklikler hükümet tarafından yapıldı ve şu anda meslek birliği LITA, hak sahiplerine PLR ödemeleri yapıyor.
Hırvatistan kendi iç mevzuatını Yönergeyle uyumlaştırdı. Hırvat hükümeti, Hırvat Yazarlar Birliği’ne 260.000 Euro tutarında PLR fonu temin etti. Bu para ülkedeki yazarlara kitaplarının 2013 yılında halk kütüphanelerinden kişilere ödünç verilmesi karşılığında dağıtıldı. Ülkedeki PLR sistemi Milli Kütüphane tarafından işletiliyor.
Macaristan’da şu anda bir PLR yasası var ve PLR sistemini yürütmesi amacıyla bir teşkilat kuruldu. Sistem kapsamında hak sahiplerine ilk ödemeler 2013 yılında gerçekleşti.
Malta’da ilk kez kurulan PLR sistemi 2014 itibariyle işler hale geldi. Malta’daki sistem hükümetten gelen 25.000 Euro fonla Milli Kütüphane tarafından işletiliyor. Ödemeler kayıtlı yazarlara kütüphanelerde bulunan kitaplarının kaç kez ödünç alındığına göre yapılıyor.
Estonya, Letonya, Litvanya ve Slovenya hali hazırda işleyen PLR sistemleri kurdular. Bu ülkelerdeki PLR sistemlerinin hepsi kitapların kütüphanelerden ödünç alınma sayısına göre ödeme yapıyor. Hak sahiplerine ilk ödemelerin 2004’te yapıldığı Slovenya’daki sistemde ayrıca yazarlara burs olarak da ödemeler yapılıyor. Bu ülkeler arasında PLR ödemelerini 2002 yılında ilk kez başlatan ülke Litvanya’dır. Daha sonra ise 2004 yılında Estonya’da PLR sistemi işlemeye başlamıştır.
