Açık bilim ve açık erişim tüm bilim dünyasının gündeminde. Açık erişim sayesinde bilginin görünür ve erişilebilirliği sağlanmakta,  bu sayede bilimsel eserler daha çok atıf almakta, daha çok kişi daha kolay bir şekilde bilgiye ulaşabilmekte, sonuçta bilimsel üretim artmaktadır.

Bu konuda ülkemizde YÖK çalışmalar yürütmektedir. Bu amaçla rektörler, ilgili öğretim üyeleri, TÜBİTAK temsilcisi, kütüphane ve dokümantasyon alanında yetkin çalışmacılardan oluşan bir “Açık Bilim ve Açık Erişim Çalışma Grubu” kurulmuştur (Link). Çalışma Grubu, ülkemizdeki bütün üniversitelerde uluslararası standartlarda “Açık Akademik Arşiv Sistemi” kurulması, üniversite arşivlerinin “Avrupa Açık Erişim Altyapısı (OpenAIRE)” ile bütünleşmesinin sağlanması, Akademisyenlerin Araştırmacı Numaraları (ORC-ID veya benzeri) kullanımına özen gösterilmesi konularını gündemine almıştır.

Budapeşte Açık Erişim Girişimi’nin (Link) tanımına göre açık erişim,  “bilimsel literatürün internet aracılığıyla finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlantı verilebilir, dizinlenebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir olması”nı ifade eder.

Açık erişimin sağlanması amacıyla  ülkelerde iki yol tercih edilmektedir.  “Altın Yol” olarak ifade edilen Açık Erişim  Yayımcılık’ta  internete bağlı son kullanıcılar yayımlara ücretsiz olarak erişebilirler. Ancak bu yolda  yayımcı, kullanıcılardan değil, yazarlardan ücret ister.  Açık erişim yayımlar ücret ödenerek erişilen yayımlarla aynı süreçleri izler (örneğin, hakemlik), ama yayımların içeriğine açık erişim sağlanır. Yayımın kalitesi, erişim şekline veya fiziksel olarak basılı olmasına bağlı değildir.

“Yeşil Yol” olarak da ifade edilen “Kendi Kendine Arşivleme”de ise,  yazar hakemli yayımının elektronik bir kopyasını kurumsal bir arşivde ya da konu arşivinde arşivler. Bundan sonra bu yayıma herkes ücretsiz erişebilir. Arşiv, kurumun bilimsel çıktılarını yönetme, koruma ve sergileme olanağı sağlar. Bir kurumun araştırma bilgi sisteminde ve değerlendirme sürecinde arşiv değerli bir araçtır ve bilimsel topluluk için katma değerli hizmetler sunar. Kurumsal arşivde yer alması düşünülen eserler, kütüphaneci ya da arşiv çalışanları tarafından sisteme giriliyorsa, bu eserlerin yazarından  gerekli iznin alınması gerekir.  Eser sahipleri hangi eserlerinin arşivleneceğine kendileri karar vererek eserlerinin elektronik ortama aktarılma işlemlerini  doğrudan kendileri yerine getirebilirler. Ancak bunun için yazarın eserini başka bir yerde yayınlamamış olması gerekir. Zira Türk Borçlar Kanunu’na göre, yayımlatan çoğaltma ve yayma haklarını yayımcıya devrettikten sonra, kararlaştırılan süre sona ermedikçe veya süre belirlenmemişse, basılan nüshaların tükenmesi için alışılmış süre geçmedikçe, yayımcının zararına, eserin tamamı veya bir bölümü üzerinde tasarrufta bulunamaz (TBK m. 490/1). Ancak aynı hükümde bu kurala  bazı istisnalar getirilmiştir.  Bu istisnalar açık bilim ve açık erişime giden yolu kolaylaştıracaktır. Buna göre, gazete veya periyodik dergiler gibi süreli yayınlarda yayımlanan kısa yazılar, makaleler yayımlatan tarafından her zaman başka yerde de yayımlanabilir. Bu tür yazılarını yazarlar  internette  hemen açık erişime sunabilir. Buna karşılık dergilerde çıkan uzun yazılar ve toplama eserde yayımlanan bölümler, yayımın bitmesinden başlayarak ancak üç ay geçtikten sonra yeniden yayımlanabilir. İnternette açık erişim için de bu sürenin geçmesi gerekir.  Buna karşılık yayımcıya, yayım hakkı dışında Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 25. maddesinde  düzenlenen “İşaret, Ses ve/veya Görüntü Nakline Yarayan Araçlarla Umuma İletim Hakkı” da devredilmişse,  bu devir  Türk Borçlar Kanunu’nun 490. maddesindeki  istisnaların uygulanmasına engel olacaktır.

Açıkladığımız nedenlerle “Açık Bilim ve Açık Erişim”in yolunun açık olması için emredici bir hükümle yasal bir zemine oturtulması gereklidir.  Özellikle kamusal araçlarla desteklenmiş ve periyodik olarak yılda en az iki kere basılan bir dergide yayımlanan bilimsel bir  makalenin  yazarı, yayımcıya umuma iletim hakkını devretmiş olsa da, kısa bir süre geçtikten sonra eserini internette ticari amaca hizmet etmeyecek şekilde açık erişime açabilmelidir. Bilimsel yazılara açık erişim, yayımcının rızasına bırakılmamalıdır.